Το ζωντανό γραπτό και η επιγένεση του : ένα πορτραίτο του κράτους είναι άραγε ακόμη δυνατό ;
Το Κράτος, το Κράτος… Πρέπει επιτέλους να ξαναγυρίσουμε στην αλφαβήτα, να εκτιμήσουμε την δύναμη της κενής αυτής λέξης, κενωμένης από την τοτεμική ανθρωπιά της και τα ιστορικά περιεχόμενα της από τις γενεές των ειδικών που έφτιαξαν την νεωτεριστική Δύση : κατασκεύασαν το θεσμικό αυτό εργαλείο της σειράς, εξαγώγιμο πανταχού στον πλανήτη.
Μισόν αιώνα ύστερα από την μετα-αποικιακή αναστάτωση που επακολούθησε τον δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο, ολόκληρη η γη είναι ζωσμένη με Κράτη, μεταξύ των οποίων κάμποσες μορφές-ανδρείκελα που υποτίθεται ότι κυβερνούν κοινωνίες σε αποσύνθεση, με αντίτιμο φρικτές ανυπέρβλητες συγκρούσεις. Έχοντας παραστεί, στα Ηνωμένα Έθνη, σε μερικά από αυτά τα δράματα την εποχή του Τριτο-Κοσμικισμού, έβγαλα με σιγουριά το συμπέρασμα : εφόσον οι τρόποι μας προσέγγισης της κρατικής μορφής εξελίσσονταν σε τρόπους απολιθωμένης σκέψης, αποφάσισα να ξαναβρώ το κέλυφος της ευρυμάθειας μου για να επιχειρήσω να συλλάβω το ζητούμενο σχετικά με το « Κράτος», « État», το περιώνυμο αυτό σημαίνον, προερχόμενο από τις περιπλανήσεις του λατινικού «status» και επεξεργασμένο για όλα τα ενδεχόμενα μέχρι και την εγγραφή του στην δυτική οργανωτική διάλεκτο, προβιβασμένη σε καθολική κονφορμιστική γλώσσα.
Ένας απόλογος προσωπικής μου επινόησης θέτει τον δάκτυλο στην διανοητική ένδεια, που σήμερα υποκαθιστά τον διαχειρησιακό υπολογισμό στην σκέψη επάνω στην εξουσία. Με την βοήθεια ενός προσώπου του μυθιστοριογράφου Ουϊλιαμ Φώκνερ (William Faulkner) είχα περιγράψει την πραγματικότητα αντικαθιστώντας στο κείμενο τον όρο «ηθική» με τον όρο «Κράτος» :
«…. Αυτή η αφέλεια να πιστεύει ότι τα συστατικά του Κράτους ήταν σαν τα συστατικά μιας πίτας ή ενός γλυκού, και ότι αφού τα μετρήσαμε, τα ζυγίσαμε, τα ανακατέψαμε και τα βάλαμε στον φούρνο, ξεμπερδέψαμε και δεν θα ήταν δυνατόν να βγει τίποτε άλλο από μια πίτα ή ένα γλυκό».
Η εμβόλιμος γραφή μου ακούγεται σωστά. Πάρτε τα συστατικά, οικονομικά και χρηματιστικά, δημογραφικά, ψυχο-θρησκευτικά, πολεμο-στρατηγικά· προσθέστε τα πολιτιστικά αρώματα· βάλτε τα στον κοινωνιολογικό φούρνο, αφού πριν τα ανακατέψετε με το χτυπητήρι της δημοκρατίας. Το αποτέλεσμα δεν μπορεί να είναι άλλο από ένα Κράτος, χαλβαδόπιτα που θα πουλήσουν οι πλασιέδες του πολιτικού μάρκετινγκ – συντηρητικό ή προοδευτικό κατ’ επιλογήν.
Η μελέτη των γλωσσολογικών ισορροπιών της ανθρωπότητας, αυτοί οι μάρτυρες της εσωτερικότητας των κοινωνιών, αποκαλύπτει την φύση της διαδικασίας της τυποποίησης, την πολιτική μαγειρική και την συνταγή της : μια διεθνής δράση, με μπουλντόζα ανταγωνιστικών ιδεολογιών, ισοπεδώνει το έδαφος, δηλαδή ξεριζώνει όσο γίνεται τις παραδόσεις, για να εμφυτεύσει το Κράτος σύμφωνα με την τάδε ή την δείνα προδιαγραφή.
Ο «Γύρος του κόσμου των εννοιών», που ενέπνευσα και που πραγματοποίησαν μερικοί επιστήμονες περιωπής – ας τους αποδοθεί εδώ φόρος τιμής… – , ανέδειξε την πολυπλοκότητα των σημασιολογικών στρωμάτων που ο διεθνής κανφορμισμός φαντάζεται οριστικά εξαλειμμένα από την συνείδηση των λαβωμένων από την μοντερνιστική μπουλντόζα πληθυσμών. Ένα γένος (= nation με την έννοια του λατινικού natus = γεννηθείς, που δηλώνει αυτό που, αφού γεννήθηκε, απαιτεί μια γενεαλογία) είναι επίσης η διαφύλαξη των προγονικών γραφών, που διασώζουν στα κοινωνικά παρασκήνια το αποτύπωμα των παραστάσεων της εξουσίας που είναι ακατανόητες για τον θετικισμό, επικίνδυνα ενθρονισμένο στη Δύση. Μερικά παραδείγματα :
Ιδού το κινεζικό : σε συνέχεια της αρχαϊκής έκφρασης : « Γιός του Ουρανού», η εξέλιξη έκανε να αναδυθεί το θέμα μιας εθνικής Οικογένειας, τα μέλη της οποίας υποτάσσονται πειθήνια στο κύρος μιας εξουσίας πατροκυριαρχικής και μητροκυριαρχικής.
Στην Ινδία, το ινδουιστικό : ο όρος που δηλώνει το σύγχρονο Σύνταγμα και τους υψηλούς κρατικούς λειτουργούς του εν υπηρεσία υποβαστάζεται από το μακρινό λεξιλογικό παρελθόν τελετουργικών προσταγών αφιερωμένων στην προστασία της τάξης του κόσμου.
Στην Αφρική, στο Μπουρκίνα Φάσο : η ιδέα της εξουσίας θέτει σε λειτουργία την έννοια της γης, του εδάφους, και παίρνει την σημασία του τόπου, του χωριού, κατόπιν μιας περιοχής που υπάγεται στην δικαιοδοσία ενός « Αφέντη της γης» - η « Γη» με κεφαλαίο περιβεβλημένη με την μυστικιστική ισχύ από την οποία εξαρτώνται όλοι οι άνθρωποι.
Και να το αραβο-περσικό : ένας παραδοσιακός πολυσήμαντος όρος είχε αρχικά την σημασία της επιτυχίας, της ευημερίας υπενθυμίζοντας ταυτόχρονα τον παροδικό κυκλικό χαρακτήρα αυτής της ευτυχίας. Επακολουθεί η σημασία δεσπόζουσας εξουσίας, πολιτικής επιτυχίας χαρισμένης από την θεία Πρόνοια.
Ας επανέλθουμε στην δική μας παράδοση : παρατηρήσαμε μήπως ποτέ ότι η κρατική μορφή αναδύθηκε στην Ευρώπη σαν ένα θεσμικό αντικείμενο έτοιμο προς χρήση; Μήπως έπεσε από τον χριστιανικό Ουρανό ήδη καλοψημένο; Το παράδοξο ενός Κράτους που θα ήταν εκτός παράδοσης δεν άγγιξε ποτέ την ευρωπαϊκή σκέψη… Χρειάστηκε να περιμένουμε την ωρίμανση της ιδέας της Επανάστασης που έσπειραν οι μεσαιωνικοί συγγραφείς – « να αναμορφώσουμε ολόκληρο τον κόσμο» (reformatio totius orbis) –, και τελικά την άνοδο στην σκηνή μιας πολιτικής Τεχνοκρατίας. Αλλά, κατά βάσιν, το να εξάγεις μια θεσμική εφεύρεση σφυρηλατημένη σ’ έναν τόπο ιστορικά καθορισμένο υπάγεται στην κατηγορία της κατάκτησης, και, στην καλύτερη περίπτωση, ξοφλιέται με απρόβλεπτες επιμειξίες.
Τότε ανακύπτει το ζήτημα μας ως δυτικών. Από ποια καταχωνιασμένα μονοπάτια φτάσαμε, διανοητικά, να θεωρούμε ότι ο πλανήτης που συμπεριλαμβάνει αυτούς που δεν είναι εμείς, μπορεί να αναδιοργανωθεί να εκσυγχρονιστεί, να διευθετηθεί σαν ξαφνικά να είχε γίνει άγραφη σελίδα (tabula rasa);
Μια επιχείρηση διαγραφής. Ξεκαθάρισα αυτήν την ιστορία. Το προφανέστατο είναι η άνευ ορίων εμπιστοσύνη στις μεθόδους μας διερεύνησης του χρόνου. « Να μαθαίνεις τον χρόνο χωρίς να έχεις κατανοήσει το παρελθόν» : αυτήν την διατύπωση του Βάλτερ Μπενιαμίν (Walter Benjamin), την απευθύνω στους ηλίθιους παιδαγωγούς που κυβερνούν εδώ και δεκαετίες την εθνική υπο-παιδεία στην Γαλλία !
Μια γραμμική ιστορικότητα βιωμένη σαν μια διαδοχή σελίδων που γυρίζουν, δημιούργησε την ιδέα ενός είδους καθολικής χρονικότητας σαν το μέτρο για την εκτίμηση της κατεύθυνσης της προγραμματισμένης παγκόσμιας ιστορίας : η μικρότερη ή μεγαλύτερη σύγκλιση προς ένα τελικό σημείο, το Ωμέγα της εξέλιξης των κοινωνιών, ένας Μοντερνισμός ολοσχερής και απόλυτος, που κάνει κούφιο τον γενεαλογικό λόγο που στηρίζει τους πολιτισμούς. Σ’ ολόκληρο τον πλανήτη ομογενοποιημένο, δηλαδή ανιστορισμένο, θα πραγματωνόταν παίρνοντας έτσι την σημασία μιας λύτρωσης – λύτρωση από το βάσανο της σκέψης – η προφητεία του Όργουελ (Orwell) : « Ξύνουμε την μιλιά μέχρι το κόκαλο».
Εφτάσαμε στο κόκαλο ! Η παγκοσμιοποιημένη υφήλιος δεν εξελίσσεται σύμφωνα με τις προβλέψεις. Η αποδυναμωμένη πρακτική του βλέμματος επάνω στο παρελθόν είναι τυφλή γι΄αυτήν την ίδια. Το απέραντο παζάρι των κοινωνικών, ανθρωπιστικών και διαχειρησιακών επιστημών, όπου συνυπάρχουν έργα μείζονα και αφοπλιστικές λογόρροιες, δεν είναι σε θέση να ανοίξει το εργαστήρι « Μυστήρια του Κράτους», αυτήν την αυτοκρατορική- χριστιανική μυθογραφία, η οποία κάνει πράγματι κατανοητό τον προορισμό της κρατικής μορφής που εφεύρε η Δύση, καθώς και το μυστικό της παγκόσμιας αποτελεσματικότητας της : μια πιστωτική υπερβατικότητα – ή σύμφωνα με το λεξιλόγιο μας λυωμένο μέχρι το υφάδι, la religion (= η θρησκεία) –, συνυφασμένη με την δύναμη απορρόφησης της ετερότητας χάρη σε μια τεχνολογία, χάρη σ’ ένα δίκαιο-εργαλείο.
Για να συλλάβουμε ότι η επιχειρησιακή Ηγεμονία ( l’Imperium des affaires), επάνω στην οποία στηρίζεται η Παγκοσμιοποίηση (εξυπακούεται του δυτικού ζην και σκέπτεσθαι) είναι μια μακροπρόθεσμη λογική έκβαση της ευρωπαϊκής μυθογραφίας του Κράτους, και, υπ’αυτήν την ιδιότητα, φωτίζει αυτό που απαιτεί η εκδυτικοποίηση του Κόσμου – ένα είδος κατάσχεσης των συναπαρτίσεων της ταυτότητας (αυτοκτονία ή φολκλορισμός των εξωτικών παραδόσεων ) –, πρέπει να κατακτήσουμε ένα βλέμμα εθνογράφου επάνω στο χωνευτήρι της Νεωτερικότητας που είναι: η σκηνοθεσία του ζωντανού Γραπτού στον κλασσικό Μεσαίωνα.
Ομως η εθνογραφική στάση, που εδώ προϋποθέτει να μελετηθεί το θεσμικό της Δύσης σαν να ήμουν ξένος προς αυτό, δεν είναι αυτονόητη. Αντιτίθενται σ’ αυτήν οι εν ισχύει μέθοδοι. Οι οποίες προσεγγίζουν το ευρωπαϊκό ιστοριακό αντιτάσσοντας υποκείμενο και κοινωνία, και συνεπώς δεν λαμβάνουν διόλου υπόψη τους το θέμα της θέσπισης του Λογικού· αλλά και απομονώνουν το νομικό μέσα σε μια περίμετρο όπου συγκατοικούν ειδικότητες που έχουν, κατά το πρέπον, καθεστώς καθαρών τεχνικών ή περιθωριακών μελετών· μεταξύ αυτών, μια ιστορία του δικαίου γενικά συναγελαστική, χωρίς άνοιγμα…
Το πρωτότυπο του Κράτους είναι το ζωντανό Γραπτό, μυθολογικά προσδιορισμένο μέσω μιας διατύπωσης που η παπωσύνη δανείστηκε από την Ρωμανικότητα ήδη από τον 12ο αιώνα : « Έχει όλα τα γραπτά του δικαίου μέσα στο αρχείο του στήθους του» (Omnia jura habet in scrinio pectoris sui). To υποκείμενο τού « Έχει…» είναι μια μορφή προγόνου, μια προεικόνιση του Κράτους. Στην Αρχαιότητα, η διατύπωση αυτή ανακαλούσε, με τρόπο εξυμνητικό, «τα μυστικά της Επιτακτικής δύναμης» (arcana imperii) της οποίας φρουρός ήταν ο αυτοκρατορικός μονάρχης.
Χρησιμοποιώντας αυτήν την έκφραση, σε συνδυασμό με την θεματική του « δούλου εντολοδόχου του Χριστού» (vicarius Christi) επιλεγμένη από τους εκκλησιαστικούς νομικούς (canonistes) για να δηλώσει την θεολογική και νομική υπόσταση του πάπα, η ρωμανική παπωσύνη πέτυχε με ένα σμπάρο δυο τρυγόνια : σκηνοθέτησε την απαραίτητη για την πολιτική εξουσία υπερβατικότητα και συγχρόνως νομιμοποίησε την λειτουργία του υπέρτατου-ποντίφικα ως θεσμοδότη, αντλώντας στο εξής το ρωμαϊκό δίκαιο κατά βούληση.
Εδώ βρισκόμαστε μπροστά στο πρωτότυπο της συνάρθρωσης που ονομάζουμε Κράτος. Λέω πρωτότυπο, γιατί τα δυτικο-ευρωπαϊκά έθνη, που κάποια μέρα έμελλε να εμπλακούν στις αποικιακές κατακτήσεις ανανέωσαν το κατόρθωμα των σχολαστικών νομικών. Οι μονάρχες τους δεν παρέλειψαν, με την σειρά τους, να μιμούνται πως είναι ο ρωμαίος αυτοκράτορας, να διακατέχουν τις δικαιοδοσίες του – « Με τα όπλα και τους Νόμους» (Armis et Legibus) –, όπως η παπωσύνη το εδίδαξε, με τις τελετουργίες και τις πράξεις της, στην ευρωπαϊκή Χριστιανοσύνη.
Δείτε το Έμβλημα που απεικονίζει τον Βασιλιά της Αγγλίας ως ρωμαίο Αυτοκράτορα. Αυτή η γκραβούρα που δημοσιεύτηκε το 1630 από τον Τζώρτζ Γουίδερ (George Wither) εκφαίνει έναν θεμελιακό ακολουθητισμό : το σύγχρονο Κράτος εν γενέσει ευθυγραμμίζεται με την μυθογραφία την εκπονημένη από την Αγία Έδρα, προωθήτρια της « Μίμησης της Αυτοκρατορίας» (imitatio imperii). Πρόκειται για μια γενικευμένη πολιτική Ρωμανικότητα, που εισάγει στην δυτική Ευρώπη τον ανταγωνισμό των Κρατών σε διαπάλη για την κυριαρχία.
Για να εννοήσουμε καλά την στρατηγική εμβέλεια αυτής της θεολογίας της υπέρτατης εξουσίας σε σχέση με τις στρατιωτικές συγκρούσεις στην ήπειρο μας, ας θυμηθούμε, γι΄άλλη μια φορά, την διαύγεια των νομικών πολιτειολόγων του Μεσαίωνα, εφευρετών του αποφθέγματος « Ένας μόνον Αυτοκράτορας στον Κόσμο», (Unus Imperator in Orbe). Που πάει να πει : δεν έχει θέση για δύο…
Ας αναφέρουμε ενδεικτικά την χιλιετή διαφιλονίκηση μεταξύ Γαλλίας και Γερμανίας προκειμένου να ιδιοποιηθούν την μορφή του Καρλομάγνου : ένας έφιππος ανδριάντας του ήρωα δεσπόζει στην πλατεία της Παναγίας των Παρισίων, ενώ η μνήμη της ταφής του και η λάρνακα με τα λείψανα του διατηρούνται ευλαβικά στην Αιξ-λα-Σαπέλ / Ααχεν (Aix-la-Chapelle/Aachen) επί του γερμανικού εδάφους. Είναι σήμερα αυτό απομεινάρι από το παρελθόν, τουριστικό φολκλόρ;
Ας αναλογιστούμε καλύτερα πως αυτός ο βασιλιάς των Φράγκων, που έγινε ο [ θεμελιωτής της επώνυμης δυναστείας ] καρολίγκιος Αυτοκράτορας, είναι ο γερμανικής καταγωγής πρόγονος κοινός σε δυο Έθνη σε αντιπαλότητα σχετικά με την κατά κάποιο τρόπο βασική φονική διακύβευση : σε ποιόν ανήκει η κληρονομιά του Πατέρα, δηλαδή η νομιμότητα και η απορρέουσα εξουσία; Ένα υπολανθάνον ζήτημα – πρώην φυλετικό, που καλύπτει την μονομαχία μεταξύ αδελφών – υποβόσκει στην τύχη ενός αβέβαιου « γαλλο-γερμανικού ζεύγους » στην Ευρώπη.
Ας το σκεφτούμε. Ποιο δυτικό Κράτος είναι σήμερα σε θέση ισχύος – ισχύος πριν απ’όλα θεατρικής – για να πάρει τη μίζα, ειδεμή (προσωρινά ίσως) ο Άρχοντας και Κύριος της γιουπιτεριανής εξουσίας που φέρει το όνομα Ηνωμένες Πολιτείες της Αμερικής; Ας μην ξεχνάμε λοιπόν ποτέ την ιδρυτική σκηνοθεσία της θεολογικο-πολιτικής και νομικής Ηγεμονίας στους κόλπους της κουλτούρας της δυτικο-ευρωπαϊκής παράδοσης, το χωνευτήρι του παγκοσμιοποιημένου εκβιομηχανισμού.
Η σειρά των μαθημάτων μου φέρνει στο φως το καθοριστικό στοιχείο, στρατηγικής σημασίας για την άνοδο της Δύσης ως κυρίαρχης κουλτούρας που είναι : η χριστιανική σχίση, αυτό το θεμελιακό ιστοριακό, καταχωνιασμένο στις θεσμικές πτυχές μας.
Να ανασύρω από τον μυχό αυτών των πτυχών εκείνο που διακρίνει τον χριστιανισμό από τις δυο άλλες μονοθεϊστικές θρησκείες, την εβραϊκή και την μουσουλμανική, και πέρα απ’αυτές, από τις καταχωρισμένες στην εθνογραφία συναρθρώσεις, ήταν ο δρόμος αυτής της μείζονος ανακάλυψης.
Η χριστιανική Γραφή δεν εμπεριέχει ένα νομικό σύνταγμα, ωστόσο, η εξαιρετική μοίρα της, με την οποία είναι αλληλέγγυα η συγκρότηση της ευρωπαϊκής Νεωτερικότητας, έχει για αντέρεισμα την αρχαία Ρωμανικότητα, είναι δηλαδή σε στενή συνάρτηση με την συμβολή της νομικής κουλτούρας των Ρωμαίων, η οποία ήρθε να καλύψει αυτό το κενό κανόνων της ευαγγελικής Γραφής. Επακολούθησε η εμφάνιση μιας πρωτοφανούς στην εξέλιξη οργανωτικής δομής – προβληματική επάνω στην οποία τα γραπτά μου περιέχουν ενδείξεις αναμφίβολα αποφασιστικές.
Με τι τρόπο παίχτηκε το πολιτικό παιχνίδι με την νομική του προέκταση, στη δύση, στην ανατολή; Και πως, εδώ στη δύση, η διάδοση της ρωμαϊκής αυτοκρατορικής θεατρικότητας θα ήταν δυνατό να κρατήσει χωρίς μείζονες συγκρούσεις, μετά την εμπειρία της ποντιφικαλιστικής θεοκρατίας, που έσπειρε το μήλο της έριδος σε ευρεία κλίμακα, λόγω της σύγχισης που απορρέει από ένα υπερχείλισμα εξουσίας; Σ’ αυτήν την προοπτική, η αφύπνιση του κοσμικού πνεύματος στο κορύφωμα του Μεσαίωνα, οι προτεσταντικές Επαναστάσεις, η έλευση του Διαφωτισμού και οι ευρωπαϊκοί εμφύλιοι πόλεμοι γίνονται πιο ανάγλυφα, στο ύψος της παγκόσμιας διακύβευσης που συνεπάγεται η εφεύρεση της κρατικής μορφής.
Μετάφραση : Αλεξάνδρα Παπαγεωργίου-Legendre